26 mrt 8# DE ZEE VAN EMOTIES: LACHEN EN HUMOR
Om grappen te kunnen maken, dien je afstand te nemen en over een zekere luchtigheid te beschikken. De verrassende associaties die voor humor de basis zijn, worden opgemerkt door een losse geest. Ben je fanatiek bezig, dan ben je ‘serieus’ en meestal niet in staat grappen te maken.
Die losse geest is veel aanwezig bij zenbeoefenaars. Ik ken geen gelegenheid waar meer gelachen wordt dan tijdens een zenretreat, een verder toch bijzonder ernstige aangelegenheid. Als twee oudere monniken elkaar ontmoeten, dan is de intimiteit die zo’n ontmoeting kenmerkt, omgeven door een wolk van luchtigheid. Zowel bij leedvermaak als bij de zengrapjes speelt het onverwachte aspect een belangrijke rol. De open geest ziet een verband dat een bezige geest niet opmerkt. Je zou bijna denken dat zen een opleiding in humor is.
Een eigenschap van humor en van lachen is dat het de spanning laat afvloeien. Dat is de reden waarom humor zich vaak begeeft op de rand van het moreel geaccepteerde. Zijn thema’s zijn seks en dood, religie en macht, ziekte en pijn. Men mag uit vliegtuigen vallen, geslachtsdelen onderzoeken en de buurlanden honen. We vinden het spannend, maar door de humor kunnen we dichtbij komen en er ongestraft mee spelen.
Een parodie op de minister-president vindt iedereen leuk inclusief hijzelf. Zijn macht wordt even doorbroken en je kunt om hem lachen. Nog een graadje verder gaat zelfspot. Jezelf niet helemaal serieus nemen getuigt van afstand van jezelf kunnen nemen en daarmee van wijsheid. De afwezigheid van zelfspot maakt iemand rigide. In zen was het gebruikelijk om midden in een sesshin een theateravond te organiseren. Daar werd muziek ten gehore gebracht, maar het meeste succes hadden de sketches. Zelf heb ik jarenlang met veel genoegen de leiding van zen en de beoefening geparodieerd. Ook daar had het de functie van spanning loslaten, want het publiek kon echt de tranen laten lopen van het lachen. Toen er jaren na de dood van meester Deshimaru, die zen in 1967 naar Europa bracht, een schisma aan het ontstaan was en ik de verschillende partijen ironisch verbeeldde, werd het door de belanghebbenden minder gewaardeerd. Het thema was te heet. Het werd zo serieus genomen dat de wolk van luchtigheid tijdelijk verdampte. Ook binnen religies, hoe mooi en idealistisch ze ook mogen zijn, is de mens van vlees en bloed en laat juist daar waar macht en positie een rol spelen, zijn minder mooie kanten zien.
Het is opmerkelijk dat spiritualiteit en humor zo nauw kunnen samengaan. De religie onderzoekt de dood en het leven, illusies en de waarheid. Ogenschijnlijk is een belangrijk aspect van deze waarheid lucht. De essentie van het leven wordt blijkbaar meer benaderd in speelsheid en humor dan in de ernst en ingetogenheid waarmee een opgelegde moraal verpakt wordt.
Dit is een fragment uit het boek Goed gevoel, emoties als medicijn. De illustratie is uit het boek, door Aielle Erens.